Kto kojarzy, gdzie ten pomnik jego stoi...?
"Cyrus Wielki - twórca imperium perskiego
Jego przyszłą wielkość zwiastowały przepowiednie. Stworzył rozległe imperium, rozciągające się od Morza Egejskiego po Indie. Stał się archetypem dobrego władcy, opiewanym w antycznych dziełach. Na jego czynach wzorował się sam Aleksander Wielki. Przez Persów nazywany był Królem Królów, przez Żydów - Mesjaszem, przez greckich poddanych - prawodawcą, a przez Babilończyków Wyzwolicielem. Kurusz, znany w naszym kręgu kulturowym jako Cyrus, inspirował kolejne pokolenia, od Aleksandra Wielkiego przez Scypiona Afrykańskiego Starszego, który nie rozstawał się z jego biografią, aż po Shirin Ebadi, laureatkę Pokojowej Nagrody Nobla z 2003 roku.
Dziecko z przepowiedni
W starożytności wierzono, że przyjściu na świat dziecka, któremu pisana jest wielka przyszłość, towarzyszą przepowiednie i znaki. Nie inaczej było w przypadku Cyrusa.
Urodził się około 598 roku p.n.e. jako syn króla Anszanu, Kambyzesa, i królewny Mandany, córki Astyagesa - potężnego króla Medii. Według Herodota Astyages miał sny, które zinterpretowano jako zapowiedź zniszczenia jego państwa przez wnuka.
Aby oszukać przeznaczenie, wydał Mandanę za mało znaczącego Kambyzesa z rodu Achemenidów. Mimo tego posunięcia sny nadal niepokoiły króla, który w końcu postanowił zgładzić wnuka.
Zadanie to powierzył Harpagosowi, jednemu z medyjskich arystokratów. Ten jednak zamiast zabić dziecko, porzucił je w górach, gdzie znalazł je pasterz i wychował. Gdy po latach wyszło na jaw, że Harpagos nie wykonał rozkazu, Astyages ukarał go okrutnie zabił jego syna, upiekł ciało i podał ojcu podczas uczty.
Dalsze losy Cyrusa giną w mrokach historii. Po raz kolejny spotykamy go jako czterdziestoletniego mężczyznę, gdy obejmuje władzę po ojcu. Cyrus okazał się na tyle utalentowanym i energicznym władcą, że Astyages postanowił go usunąć z tronu.
Pierwszy krok ku imperium
Król Medii wysłał przeciw wnukowi armię pod wodzą Harpagosa. Był to kosztowny błąd, Harpagos zdradził władcę, który tak okrutnie potraktował jego syna, i przeszedł na stronę Cyrusa. Autorytet Astyagesa był tak niski, że również druga armia, pod jego osobistym dowództwem, zbuntowała się. Żołnierze pojmali króla i wydali go Cyrusowi.
Król Persji wkroczył do Ekbatany, stolicy Medii, zdobywając bajeczne łupy. Po zwycięstwie Cyrus łaskawie obszedł się z pokonanymi - nie zburzył miasta i oszczędził Astyagesa. Dla współczesnych mogło to świadczyć o humanitaryzmie, jednak dla ówczesnych być może o słabości.
Pokonanie Medii zapoczątkowało efekt domina. Sąsiednie mocarstwa - Lidia i Babilonia, usiłowały zagarnąć dawne ziemie Medów. Cyrus musiał ich bronić.
Dwuznaczna przepowiednia
Pierwszy uderzył król Lidii Krezus, sławny z przysłowiowego bogactwa i przesądny jak większość ludzi swoich czasów. Przed wyprawą na wschód zasięgnął rady wyroczni Apollina.
Pytia jak zwykle odpowiedziała dwuznacznie: Jeśli wyruszysz na wojnę, wielkie królestwo upadnie. Krezus zinterpretował to jako zapowiedź zwycięstwa. Przepowiednia się spełniła ale nie tak, jak to sobie wyobrażał.
W Kapadocji doszło do nierozstrzygniętej bitwy pod Pterią. Z powodu zimy Krezus wycofał się do Sardes, stolicy swego państwa, rozpuszczając większość armii. Liczył, że w nowym roku wspomogą go sojusznicy z Egiptu, Babilonii i Sparty.
Cyrus zaskoczył przeciwnika, ruszając do ofensywy zimą, co było nietypowe ze względów logistycznych. Na równinie, nazwanej później Polem Cyrusa, doszło do bitwy. Mimo przewagi liczebnej, Persowie obawiali się znakomitej lidyjskiej konnicy. Harpagos zaproponował, by ustawić przednią linię z wielbłądów, ich woń miała odstraszyć konie. Fortel się powiódł.
Stolica Lidii, Sardes, upadła. Losy Krezusa są niejasne. Według Herodota, Cyrus okazał mu łaskę i uczynił doradcą. Oficjalne sprawozdanie Cyrusa jest bardziej lakoniczne: zabił ich króla. Zabrał łupy.
Historyk A.T. Olmstead sugeruje, że wersja Herodota mogła być propagandą kapłanów Apollina, obawiających się utraty wpływów po śmierci Krezusa ich hojnym patronie.
Persowie kontra Spartanie
W Lidii Cyrus po raz pierwszy zetknął się z Grekami. Miasta greckie w Azji Mniejszej nie chciały uznać jego zwierzchnictwa z wyjątkiem Miletu. Pozostałe zostały siłą podporządkowane niektóre szturmem, inne jak Fokaja i Teos zostały przez mieszkańców porzucone.
W tym czasie do Cyrusa przybyło poselstwo ze Sparty. Butni Lacedemończycy ostrzegli, by nie krzywdził greckich miast inaczej zostanie ukarany. Zdumiony Cyrus miał zapytać: kim są Spartanie?
Choć sam nie miał okazji się o tym przekonać, jego następca Kserkses dowiedział się tego boleśnie pół wieku później.
Po podboju Lidii Cyrus ruszył na wschód, podbijając kolejne ziemie. Aby zabezpieczyć granice, zakładał miasta, jedno z nich nazwał Cyropolis.
Mane, tekel, fares
Po kampaniach na zachodzie i wschodzie przyszła kolej na Babiloni, jedno z najbogatszych królestw świata. Rządy króla Nabonida budziły powszechny sprzeciw kapłani Marduka nie znosili jego faworyzowania boga Syna, arystokracja i lud cierpiały przez podatki, głód i chaos.
W 539 roku p.n.e. Cyrus pokonał armię babilońską pod Opis, a następnie zdobył Babilon dzięki inżynieryjnemu fortelowi przekierowaniu rzeki. Wkroczył do miasta jako wyzwoliciel, nie zdobywca.
Cylinder Cyrusa
Cyrus szybko porozumiał się z elitami i zdobył ich poparcie. Symbolem jego propagandowych umiejętności był Cylinder Cyrusa - gliniany dokument, w którym przedstawił się jako prawowity władca, wezwany przez boga Marduka.
Cylinder uznawany jest przez część badaczy za pierwszą w historii kartę praw człowieka. Jego kopia znajduje się dziś w siedzibie ONZ w Nowym Jorku.
Ostatnia wojna
Mimo podeszłego wieku Cyrus nie porzucił ambicji wojennych. Zginął w walce z Massagetami, koczowniczym ludem dowodzonym przez królową Tomyris. Według Herodota, Tomyris po zwycięstwie kazała włożyć odciętą głowę Cyrusa do bukłaka z krwią, mówiąc: Nasyć się krwią, której łaknąłeś.
Został pochowany w Pasargadach. Na jego grobie wyryto: "Tutaj spoczywam ja, Cyrus, król królów".
Legenda Cyrusa
Cyrus zyskał uznanie nawet wśród Greków. Ksenofont stworzył jego idealizowaną biografię Cyropedię. Dla niego Cyrus był wzorem władcy, budzącego szacunek nawet wśród podbitych.
Aleksander Wielki pragnął go przewyższyć. Renesans zainteresowania Cyrusem przypadł na czasy szacha Pahlaviego, który uczynił Cylinder Cyrusa symbolem państwowym i nadał synowi imię Cyrus."
Michał Kowalski